Rezistenca ndaj reformave dhe ikja nga ballafaqimi me realitetin, rezultuan vetëm me grumbullimin e problemeve dhe shkallëzimin e konflikteve në të gjitha nivelet në RFJ. Me prodhimin konstant të armiqve të brendshëm dhe të jashtëm dhe me përhapjen e frikës dhe të miteve, vëmendja e popullsisë është zhvendosur nga problemet e jetës reale që në përmasa të mëdha janë rezultat i vendimeve të gabuara politike të autoriteteve. Mosekzistimi i infrastrukturës së zhvilluar demokratike, e nevojshme për afirmimin e vlerave të mirëfillta të shoqërisë qytetare, ka mundësuar që autoritetet në të dyja republikat konsiderueshëm të përkufizojnë ndikimin e opinionit publik në jetën politike, gjë që ka rezultuar me prolongimin e vazhdueshëm dhe ngadalësimin e reformave të duhura.

Falë vetë natyrës së regjimit dhe të shtetit, të krijuar vetëm për të mbrojtur interesat e një qarku shumë të vogël, në një shtet të tillë të përbashkët të Malit të Zi dhe Serbisë nuk është e mundur të mbrohen interesat vitale të shtetit të Malit të Zi, së këtejmi edhe interesat e qytetarëve, e të mos përmendim zhvillimin e një politike autonome të reformave të gjithmbarshme.

MODELI OPTIMAL

Prej ditës në ditë ka gjithnjë e më shumë evidenca - dhe një numër gjithnjë e më i madh i qytetarëve malazezë e kuptonë këtë - se Mali i Zi sovran dhe demokratik është modeli optimal që do të mundësojë të gjitha parakushtet e nevojshme të sistemit për këndellje dhe zhvillim ekonomik. Kësisoj, Mali i Zi sovran dhe i pavarur është condition sine qua non i të gjitha bisedimeve serioze dhe me përgjegjësi për prosperitetin ekonomik të qytetarëve dhe të Malit të Zi, si shtet.

Që të mund të jetojnë më mirë qytetarët e Malit të Zi, është më se e qartë se urgjentisht lypset nisur reforma të thella dhe radikale ekonomike dhe institucionale, të cilat është e pamundur të zhvillohen me sukses në mungesë të sovranitetit të tërësishëm të shtetit.

Prandaj, kjo ka të bëjë me transformimet radikale të ekonomisë dhe shoqërisë malazeze në tërësi me të gjitha problemet dhe vështirësitë, ka të bëjë me rrugën tonë drejt shoqërisë dhe ekonomisë së lirë e demokratike që funksionojnë në mënyrë normale. Për të arritur qëllimin tonë historik, mbi të gjitha na duhet trimëria, vizioni i qartë për atë që duhet bërë, përkushtim dhe ngulm për të përmbushur këto detyra tejet serioze me të cilat ballafaqohemi domosdo.

Nëse kihet parasysh situata tragjike ekonomike edhe e Malit të Zi edhe e pjesës dërrmuese të qytetarëve malazezë, atëherë është koha e fundit që të dërgohet mesazhi i qartë: Mali i Zi është i vendosur dhe i gatshëm për t'i përmbushur detyrat e vështira të reformës që janë para nesh. Ne nuk duam ndryshime të ngadalshme dhe graduale ekonomike, sociale dhe politike të sistemit që i degradojnë dhe i shtypin qytetarët, duke e humbur dhe shkatërruar trashëgiminë historike, të grumbulluar gjatë shekujve të historisë sonë të lavdishme dhe të nderuar.

SHOK- TERAPIA

Është e domosdoshme që menjëherë të heqim qafe iluzionin e rrezikshëm se sistemi ekzistues do të mund të reformohej dhe t'u përshtatej cilësive specifike malazeze. Përkundrazi, sistemi ekzistues joefikas dhe jo i drejtë me të gjitha shtysat dhe mekanizmat e veta duhet tërësisht të shuhet dhe menjëherë të fillojë zhvillimi i institucioneve të reja dhe rregullave të reja të lojës dhe të sjelljes me të cilat ne do t'i prezantohemi botës normale, integrimit evropian, epokës së re ku të gjithë së bashku kanë privilegjet dhe të drejtat e jetës.

Në vend të përdorimit të rrugës gjarpëruese të masave të nxituara, të kompromiseve të kalbura, prolongimeve, ruajtjes së miteve dhe paragjykimeve, Mali i Zi duhet ta zgjedhë autostradën e vetme të mirëfilltë politike dhe ekonomike, e cila në rastin tonë si edhe në rastet e tranzicioneve të suksesshme përbëhet nga pluralizmi demokratik politik, garancitë kushtetuese dhe sundimi i ligjit, drejtësisë sociale, pronës private dhe ekonomisë së tregut plotësisht të zhvilluar.

Brendapërbrenda reformës ekonomike, masa e parë që duhet të merret menjëherë dhe në tërësi është përfundimi i intervencionizmit shtetëror dhe paternalizmit ekonomik. Duhet të ndërpriten të gjitha subvencionet për kompanitë në pronësi shtetërore dhe kjo do të rezultojë në rritjen e përgjithshme të çmimeve. Ky hap duhet të bëhet në vetë fillimin e reformave ekonomike, ngase në fazat më të vonshme atë do ta pengonin lobet e ndryshme - ato që deri tani e shfrytëzuan afërsinë e kasafortës së shtetit dhe i mundësuan vetes dhe kompanive të veta status me privilegj në krahasim me pjesën tjetër të konkurrencës. Në këtë fazë qeveria duhet në mënyrë konsekuente të rrezistojë thirrjet e ndryshme të grupeve të presionit të cilat do të kërkojnë ndihmë plotësuese për kompani të caktuara të cilat për shkaqe objektive kanë rënë në hall në emër të përfitimeve të tyre afatshkurta politike. Një masë e tillë dramatike në mënyrë më konstruktive do t'i ndryshojë shprehitë dhe sjelljen dhe do të fillojë ta ndryshojë edhe vetë sistemin. Kësisoj, të gjithë pjesëmarrësit në jetën ekonomike për të parën herë do të ndeshen me vlerat reale dhe secili do të duhet t'i krahasojë dhe t'ia përshtatë vetes. Ky hap nuk lejon implementime trazuese dhe domosdo duhet të bëhet në formë të shok terapisë. Është krejtësisht e sigurt se mënyra e re e të menduarit dhe sjelljes nuk mund të arrihet me transformim të ngadalshëm dhe me udhëzime konstante nga ana e kësaj apo asaj qeverie, por vetëm me presion duke e shtrënguar vetveten.

Krahas këtyre masave radikale, lypset siguruar edhe stabilitetin makroekonomik, si një parakusht më se i duhur për liberalizimin e mëtejmë. Politika fiskale dhe monetare duhet të jenë tejet restriktive. Përndryshe, sikur qeveria të bënte kompromise politike me parimet e veta, atëherë rezultat i pashmangshëm do të ishte inflacioni, i cili do ta rrezikonte konsenzusin e brishtë shoqëror dhe ndoshta do të kanosej edhe me bllokimin e reformave të reja. Për të mundësuar një buxhet relativisht stabil dhe të baraspeshuar (dhe realizimin e tepricës po qe e mundur), lypset ruajtur buxhetin e baraspeshuar dhe lypset zhvilluar një politikë monetare të drejtuar kah qëllimet afatgjate dhe strategjike. Po nuk u morën së pari këto masa dhe aktivitete, atëherë liberalizimi i brendshëm i ekonomisë (duke e kontrolluar rritjen e çmimeve) dhe liberalizimi i brendshëm (duke i zvogëluar barrierat e importit) nuk do të arrinin kurrfarë efekti, por vetëm do ta vështirësonin gjendjen e tashme dhe do të pamundësonin implementimin efikas të pjesës së mbetur të hapave të reformës.

Pas anulimit të subvencioneve nga ana e shtetit dhe me arritjen e stabilizimit relativ makroekonomik, ne domosdo duhet të fillojmë hapjen e tregut të vendit (liberalizimin e çmimeve) dhe hapjen drejt tregjeve të jashtme (liberalizimin e tregut të jashtëm). Po nuk e implementuam liberalizimin, subjekti ekonomik i vendit do të vazhdojnë në mënyrë jo ekonomike të operonte me biznesin e vet, ndërsa qeveria do të jetë nën presion konstant dhe gjithnjë e më të madh për t'i subvencionuar ata nga buxheti.

Ruajtja e konvertibilitetit të brendshëm të monedhës medoemos duhet t'i ndjekë këto masa, ngase është me rëndësi qenësore që ekonomia e vogël siç është ajo e Malit të Zi të ketë monedhë të qëndrueshme, e cila bëhet spirancë e ekonomisë. Do të ishte e pëlqyeshme sikur pas një periudhe të caktuar të fillonte të përdorej një shkallë fleksibile e monedhës.

ROLI TJETËRSOJ I QEVERISË

Pas zbatimit të hapave fillestare të reformave ekonomike, është baras e rëndësishme që të forcohen institucionet e sistemit të ri dhe kësisoj të stabilizohen parimet e rendit të ri. Në këtë fazë, politikanët qeveritarë patjetër duhet të heqin dorë nga sundimi i drejtpërdrejtë i tashëm përmes ligjeve (ose më me përpikëri përmes rregullativave, udhëzimeve dhe dekreteve për t'iu përshtatur rolit të ri të qeverisë për dekretimin e zbatimit të ligjeve të reja për të krijuar rregulla të reja të sjelljes).

Stabilizimi makroekonomik duhet të vazhdojë patjetër, pa marrë parasysh çmimin. Inflacioni duhet të zbresë dhe duhet të ruhet kursi i qëndrueshëm i monedhës.

Kjo është koha e vërtetë për privatizimin sistematik e të organizuar, i cili përbën thelbin e fazës së dytë të reformave. Në të, qeveria do të duhet të implementojë ndryshimin e marrëdhënieve të pronësisë në një mënyrë të shpejtë, të drejtë dhe të pranueshme për shoqërinë dhe të rregulluar dhe t'i ndërtojë themelet për zhvillimin e institucioneve të reja të tregut.

Ndryshimi i pronësisë, respektivisht privatizimi është segment i rëndësishëm i reformave ekonomike dhe të tranzicionit në përgjithësi, mirëpo po u implementua në izolim nga masat e tjera të reformës ekonomike, ai nuk do ta arrijë qëllimin klasik dhe do të rezultojë në rishpërndarje tejet të padrejtë dhe të papranueshme sociale të pasurisë kombëtare. Reformat ekonomike, përfshirë edhe krijimin e mjedisit stabil makroekonomik, liberalizimin e tregut dhe të çmimeve, reformën e sektorit financiar, rehabilitimin e fondeve sociale (posaçërisht të fondit pensional) eliminimin e subvencioneve nga buxheti, politikën ekonomike të pro-konkurrencës dhe reformat legjislative, të cilat akoma nuk janë implementuar paraqesin elementet e rëndësishme të suksesit të privatizimit. Shumë kërkime tregojnë se politika ekonomike e pro-konkurrencës dhe reformat legjislative janë bile edhe më të rëndësishme sesa vetë ndryshimi i pronësisë.

Nëse Mali i Zi vazhdon të realizojë procesin e privatizimt në mjedisin ekzistues të sistemit politik dhe ekonomik, atëherë është më se e dukshme se logjika që vijon do të gjejë truall të pjellshëm atje: njerëzit e njëjtë që arritën përfitim më të madh nga fatkeqësia që na gjeti të gjithëve ne që nga viti 1990 tani do të bëhen pronarë të kompanive tona. Natyrisht, përveç ndjenjës së padurueshme të padrejtësisë, privatizimi i tillë nuk mund të rezultojë në kompani dhe ekonomi efikase në përgjithësi. Ndyshimi i pronësisë është i domosdoshëm, por nuk mjafton vetëm rritja e efikasitetit. Vetëm me intensifikimin e konkurrencës në treg (respektivisht frika nga konkurrenca dhe falimentimi) mund t'i detyrojnë pronarët, menaxherët dhe punëtorët t'i përmirësojnë rezultatet e kompanisë. Nëse privatizimi implementohet në një ambient të tillë të sistemit të pandryshuar, në vend të monopolit shtetëror, do të fitojmë monopole private, e atëherë as që do të mund të bisedojmë për tregun.

Politikanët dosmosdo duhet ta ruajnë transparencën. Ata nuk duhet të japin premtime të rrejshme dhe duhet të rrinë anash nga aktivitetet e fshehta dhe jo mjaft të qarta të privatizimit, që të mos e rrezikojnë konsenzusin e brishtë social rreth privatizimit.

Një reformë e tillë radikale ekonomike duhet të ndiqet me politikë racionale dhe efikase sociale, duke u përqëndruar në individët të cilët janë humbës afatshkurtër në këtë proces dhe të cilëve u nevojitet ndihma e mirëfilltë.

Menjëherë lypset implementuar reformën e sistemit të ndihmës sociale, të bazuar në programet e shtrenjta dhe gabimisht të adresuara. Sistemi ekzistues i kujdesit social mund të emërtohet si dielli social ngase thuajse të gjithë qytetarët e Malit të Zi, pa marrë parasysh statusin e tyre social, kanë të drejtë në njëfarë mbrojtjeje sociale, e cila është tejet e shtrenjtë dhe jo efikase. Sistemi i ri patjetër duhet të krijohet në bazë të parimit të projektimit social duke u përqëndruar vetëm në mbrojtjen e atyre të cilët vërtet kanë nevojë nga mbrojtja. Madhësia e ndihmës do të ishte relativisht e mjaftueshme për të mbuluar nevojat themelore të shfrytëzueve.

Për krijimin e parakushteve të domosdoshme të sistemit për zhvillimin e qëndrueshëm të Malit të Zi, nevojitet që në disa vitet e para e tërë vëmendja të përqëndrohet në investimet dhe zhvillimin, me qëllim që të përmirësohet konkurrenca tejet e keqe e prodhimeve tona në tregun botëror, ndërsa shpenzimet personale duhet të reduktohen në një masë të caktuar. Rrogat duhet të rriten më ngadalë se prodhimtaria, ndërsa kursi i monedhës duhet të mbahet nën paritetin e fuqisë blerëse. Këto dy masa krijojnë të ashtuquajturin sistem të “zbutësve të transformimit të cilët i duhen tregut të dobët dhe pronarëve të rinj privatë në fazat e para të transformimit. Nëse transformimi kryhet më shpejt, këta zbutës bëhen më pak të nevojshëm.

Varësisht nga suksesi i transformimit të këtyre dy fazave, ne spontanisht do të hyjmë në fazën e tretë, periudhën e post-tranzicionit me një rol të ri të shtetit dhe forcimin e institucioneve të sistemit. Rregullat e reja të lojës janë të vendosura dhe jeta vazhdon në pajtim me standardet perëndimore edhe pse Mali i Zi pashmangshmërisht do të ballafaqohet me një treg të dobët ekonomik dhe politik dhe me mangësitë e strukturave të veta. Qeveria do ta humbë rolin e saj aktiv në menaxhimin e të gjitha marrëdhënieve në shoqëri dhe do ta transformojë veten në funksion të shërbimit pasiv të qytetarëve dhe të kompanive. Shteti fiton detyra të reja: mbrojtjen e pronësisë dhe të kontratave, ofrimin e shërbimeve publike (policia, armata, arsimi, kultura, shkenca etj), zhvillimin e politikës sociale, krijimin dhe mirëmbajtjen e monedhës së shëndoshë, respektivisht krijimin e kornizës themelore institucionale të nevojshme për funksionimin e suksesshëm të tregut.

(Autori është drejtor i Qendrës së tranzicionit të Malit të Zi, anëtar i G17 Plus)

PËR INTRON - PRESSE H.B